قصه پرپیچ و خم بازار کتاب در بن بست کرونا - انجمنهای سلوبلاگ

به گزارش انجمنهای سلوبلاگ، در آستانه یک سالگی ویروس کرونا و تعطیلات مخربی که داشت کمی زاویه نگاهمان را مهمان شلوغی ها و شور و نشاط مغازه های دور و بر خیابان انقلاب کردیم. کتاب فروشی هایی که در زمان تعطیلات و اعمال محدودیت های کرونایی خط اول آسیب های حوزه نشر بودند.

گروه فرهنگ و هنر انجمنهای سلوبلاگ- شادی رضایی؛ آخرین نگاهش را طولانی تر گرداگرد قفسه های رنگارنگ کتابفروشی اش گرداند. با اکراه در را بست و با تعلل قفلش کرد و آرام آرام کرکره را پایین کشید. پاهایش به رفتن رضا نمیدادند، نگاهی به سوت و کور بودن خیابان و کرکره های به ردیف کشیده شده مغازه ها انداخت و سر در گریبان به راهش ادامه داد.

در آستانه یک سالگی ویروس کرونا و تعطیلات مخربی که داشت کمی زاویه نگاهمان را مهمان شلوغی ها و شور و نشاط مغازه های دور و بر خیابان انقلاب کردیم و رنگ و لعابی تازه به خاطرات خاک خورده یک ساله مان پاشیدیم. مغازه هایی که اجناسشان نه زینتی است و نه لاکچری، بلکه مأنوسند با یار مهربان هایی که از کودکی با شعر و سرود های گوناگون خطابشان قرار میدادیم.

مغازه هایی که در زمان تعطیلات و اعمال محدودیت های کرونایی خط اول آسیب های حوزه نشر بودند و خاطراتی تلخ ولی شنیدنی از آن روز ها در خاطرشان نقش بسته است.

کتاب فروشی های تمام دنیا تعطیل!

کاملا واضح است که عمده فروش کتابفروشی ها به صورت فروش فیزیکی و حضوری است و با همه گیری کرونا و دوران اعمال محدودیت ها و تعطیلی فیزیکی مغازه ها و فروشگاه ها آسیب به نسبت جدی ای به غالب کتابفروشی ها وارد شد. فروشگاه های کتاب سراسر دنیا از این قاعده مستثنی نیستند.

در فرانسه نیز کتابفروشی ها در میان 42 شغل ضروری برای ادامه حیات و زندگی روزمره مردم در نظر گرفته نشدند، چون دولت اعتقاد دارد کتابفروشان می توانند با سفارش های آنلاین مشتری های خود را از دست ندهند. در عین حال کتابفروشان فرانسوی از خلا زیرساخت های کتابفروشی آنلاین در این کشور و همچنین وجود و فعالیت غول های کتابفروشی آنلاین خارجی مثل آمازون شکایت دارند، بنابراین این روز ها کتابفروشی ها نیز به عنوان مشاغل پرخطر با کالایی غیراساسی، برای چندمین بار تعطیل در این کشور تعطیل شده اند.

مدیر کتابفروشی شکسپیر و شرکا در شهر پاریس که شاید خاطره انگیزترین و مهم ترین کتابفروشی فرانسه باشد، از احتمال ورشکستگی صحبت می کرد و از شهروندان فرانسوی خواسته بود به کمک این کتابفروشی بیایند. مالکان این کتابفروشی مشهور پاریسی به خوانندگان کتاب اعلام کرده بودند که در روزگار سختی به سر می برند، چرا که همه گیری کرونا مشتریان را از فروشگاه دور نگه می دارد؛ و اینگونه می گوید: ما با کاهش 80درصدی فروش در ایام قرنطینه روبه رو بوده ایم.

حتی با وجود کمک های اقتصادی دولت، دچار مسائل عدیده هستیم. اولین محدودیت هایی که به دلیل شیوع کرونا در فرانسه در نظر گرفته شد، فروشگاه را به مدت دو ماه تعطیل کرد و در آن دوره این کتابفروشی فروش آنلاین هم نداشت. او حالا با تعطیلی دوباره گفته که مصمم هستند وبسایت را فعال نگه دارند.

حکایت کتابفروشی شکسپیر و شرکا، حکایت بسکمک از کتابفروشی های اروپا و آمریکا و دیگر نقاط دنیاست. از جمله در این میان بی بی سی با مایک گاستافسن، مالک کتابفروشی لیتراتی در ان آربر میشیگان مصاحبه کرده؛ ایالتی که ما ایرانی ها حالا به یمن یک هفته پای اخبار انتخابات ریاست جمهوری آمریکا نشستن، خوب آن را می شناسیم. او گفته تعطیلی هم تصمیمی ساده و هم سخت بوده است، اما آن ها نیز مانند بسکمک از کتابفروشی ها، سفارش گیری و فروش آنلاین را به سرعت در اولویت قرار دادند با امید به این که مشتریان با درک این دگرگونی با آن همراه شوند.

در انگلستان نیز در فضای مجازی فعالیت گسترده ای در تبلیغ و ترویج ابتکارات کتابفروشی های مستقل به راه افتاده است. کتابفروشی بوک هایو در شهر نوریچ برای کسانی که در قرنطینه هستند، بسته های کتاب می فرستد. کتابفروشی مستر بی اعلام کرده مجموعه های کتاب ویژه در خانه ماندن را ارائه می کند. آن ها فهرست موضوعی کتاب ها را برای جست وجو و انتخاب در وب سایت شان قرار داده اند.

در عین حال هستند کشور هایی که کتاب را به عنوان کالای اساسی در نظر گرفته و کتابفروشی هایشان را مجبور نکرده اند کرکره ها را پایین بکشند. با وجود افزایش محدودیت ها در اروپا و شروع دوره جدید تمهیدات قرنطینه ای، به طور مثال کشور های سوئیس و بلژیک اعلام کرده اند کتابفروشی ها می توانند به فعالیت خود ادامه دهندو با در نظر دریافت کتاب به عنوان یک کالای اساسی، به کتابفروشی ها اجازه داد حتی در دوران قرنطینه نیز به فعالیت خود ادامه دهند.

کتابفروشی در ایران ممنوع!

در ایران هم همچون بسکمک کشورها، فروشگاه های کتاب جزو مشاغل درجه یک قلمداد نشدند و این عرصه را برای این صنف تنگ تر کرد. کتابفروشی هایی که اکثرا با هزینه هایی همچون کرایه مغازه و مبلغ کارکرد شبکه های پخشی کتاب و هزینه انبارداری و امثالهم هم روبرو بودند و حالا با اعمال محدودیت های کرونایی دچار محدودیت های فروش و تامین هزینه شده بودند.

چالش هایی نو که تا پیش از این با آن ها روبرو نبوده اند و راهکار دست به نقدی برایش وجود نداشت. هرچند علاج موقتی مثل تغییر رویکرد فروش از حضوری به مجازی و فعالیت رسانه ای مطرح بود، اما حیات کتابفروشی ها به فروش فیزیکی و حضوری است و بسکمک از کتابفروشی های خرد و گوشه و کنار اصلا آنقدر ها هم به گوش و چشم مخاطبین ننشسته بودند که حالا برد رسانه ایشان توجه خاصی را به خود جلب کند.

از طرفی هم بخش عمده خود فروش فیزیکی و حضوری هم به سبب لمس و ورق زدن کتاب و فضاسازی کتابفروشی هاست. عرصه رقابتی و فروش در این دوران برای کتابفروشی ها روز به روز تنگ تر میشد و امید ها کمرنگ تر و تداوم تعطیلی پررنگ تر و هزینه ها تلمبارتر. جزایری مدیر کتابفروشی پاتوق کتاب شهرکرد در مصاحبه با انجمنهای سلوبلاگ می گوید: چالشی که در این دوران با آن روبرو شدیم، چالش تغییر استراتژی بود و مجبور شدیم شیوه فروشمان را از فیزیکی به مجازی و اینترنتی تغییر دهیم.

اما اگر پای درد و دل کتابفروشی های کوچک و بزرگ کوچه پس کوچه های خیابان انقلاب بنشینیم جنس حرف ها و نقد ها جور دیگری است. از وابستگی هایشان به کتاب و فروشگاهشان سخن میگفتند و از دغدغه های کرایه فروشگاه و نداشتن درآمد.

صرفا جهت فروش مجازی!

تعدادی از کتابفروشی ها به خودی خود و حتی پیش از پاندمی کرونا در کنار فروش فیزیکی و حضوری شان بستر فروش مجازی و اینترنتی را برای مخاطبین باز کرده بودند، چرا که در عصری زندگی می کنیم که رسانه و دیجیتال مارکتینگ در حال توسعه و گسترش است. اما دوران اعمال محدودیت ها و تعطیلی های پاندمی کرونا اهمیت و لزوم وجود چنین فرآیندی در فروش را از همه جهات بیشتر نمایان کرد، هم به جهت منع فروش حضوری وهم به جهت نیاز مشتریان. فروش کتاب هم از این قاعده مستثنی نیست.

هاشمی مدیر فروشگاه کتاب سوره مهر هم در مصاحبه با انجمنهای سلوبلاگ از رشد 20 الی 30 درصدی فروش غیرحضوری این فروشگاه و به خصوص در دوران قرنطینه اول خبرداد. مرادی فروشنده کتابستان رضوی قم در مصاحبه با انجمنهای سلوبلاگ می گوید: برای افزایش تعامل و ارتباط با مخاطب در دوران پاندی کرونا در برنامه باسلام غرفه ای تاسیس کردند و در حال افزایش محصولات آن هستیم همچنین کانالی را هم در شبکه اجتماعی ایتا تاسیس کردیم.

وی افزود: با وجود نبود و کاهش فروش حضوری، فروش غیرحضوری تا حدود خوبی خسارت هارا جبران کرد، همینطور طرح های فصلی خانه کتاب و نمایشگاه مجازی کتاب. همچنین برخی فروشگاه های کتاب فعالیت تخصصی اینترنتی و مجازی دارند که در این دوران توانستند فروش خوبی را برای خود رقم بزنند. در این راستا کتابفروشی ها برای جلب مخاطب و فروش مجازی و اینترنتی کتاب روش ها و سیاست گذاری هایی من جمله ارسال رایگان و تخفیفات ویژه و استثنایی مختلفی داشتند.

تعطیلی کرونایی تسهیلات

در کنار وجود تمام چالش ها و مسائل کتابفروشی ها در دوران کرونا انتظار می رود دولت تمهیداتی را برای حمایت از کتابفروشی ها در نظر گرفته باشد تا از آسیب های جدی به بدنه بازار نشر جلوگیری و تنش های ناشی از آن را بکاهد. جزایری مدیر فروشگاه پاتوق کتاب شهرکرد در مصاحبه با انجمنهای سلوبلاگ از نبودن چنین حمایتی خبر می دهد و می گوید: اصلا هیچ اتفاقی نیفتاد و حتی وام کرونا که به سایر مشاغل داده شد هم حتی با وجود ثبت نام کردن به ما تعلق نگرفت.

همچنین وی به طرح های فصلی خانه کتاب اشاره می کند که طرح زمستانه اش در راه است و می گوید: چنین طرح هایی صرفا در صورت رعایت عدالت کارآمد و سودمند هستند به این معنی که در اختصاص دادن یارانه مذکور اعتدال و عدالت را منظور کنند، اما در عمل غالبا چنین چیزی مشاهده نشد، و حتی همین نمایشگاه مجازی کتاب هم چیزی جز ضربه به بازار نشر نبود.

علیزاده روابط عمومی نشر امیرکبیر هم در مصاحبه با انجمنهای سلوبلاگ به این نکته اشاره کرده بود که نمایشگاه مجازی کتاب در عین اینکه میتواند برای ناشرین سود داشته باشد تاثیر و پیامد منفی برای کتابفروشی ها به همراه دارد.

مرادی فروشنده کتابستان رضوی قم هم به این مسئله اشاره کرد: حمایت های خاصی از سمت دولت در قبال کتابفروشی ها ارائه نشد، مثل وام یا مواردی از این دست که اعلام کرده بودند. اما خب طرح های فصلی ای که از سمت خانه کتاب ارائه می شوند تا حدودی سودمند هستندمنت های مراتب مشکل اصلی و اساسی کاغذ است چرا که از سال 97 که اوضاع کاغذ بدتر شد به دست اهلش نیفتاد و به دلیل واسطه و دلالی گری قیمتش چندین برابر شد و چاپ های جدید کتب افزایش قیمت 20، 30 و حتی 50 درصدی ای را طی کردند.

این تغییرات و رشد قیمت خیلی سریع و یک دفعه ای اتفاق می افتندو ماشاهد این هستیم که کتابخوان ها علاقه به خرید کتاب بیشتر دارند کما اینکه پیش تر در سبد خریدشان 10 الی 15 عنوان کتاب بود، اما الان چنین چیزی مشاهده نمی شود. یک مدتی هم در فروردین ماه هزینه ارسال را کم کردند، اما چون تداوم نداشت و هزینه ارسال معضل اساسی ای است منفعت خاص و پایداری نداشت.

فریدون رستمخانی رئیس اتحادیه کتاب و لوازم التحریر استان زنجان هم اینگونه می گوید: در مرکز شهر زنجان پنج کتابفروشی اقدام به تعطیلی و جمع آوری واحد خود کرده اند، این افراد علت این تعطیلی را هم مسائل و مسائل اقتصادی عنوان می کنند. وی با انتقاد از عدم حمایت مسؤولان از واحد های کتابفروشی و نوشت افزار افزود: پیش از این اعلام شده بود که در ارتباط با قسط وام و همچنین چک ها مساعدت هایی انجام خواهد شد، اما این اتفاق رخ نداد و کتابفروشی ها بیش از پیش در معرض ورشکستگی قرار دریافتد.

لبخند های کنایه آمیز و نگاه های معنادار فروشندگان کتابفروشی های حوالی انقلاب هم خط بطلانی بر تمام فرضیه های حمایتی دولت از کتابفروشی ها دردوران پاندمی کرونا، بود.

انتهای راهرو، تقاطع بازار نشر

یک بهار و یک تابستان و یک برگریزان و حالا هم یک زمستان را با تمام پستی ها و بلندی ها و شرایط های رنگارنگ قرمز و نارنجی و آبی و زرد همه گیری کرونا سپری کردیم و چالش ها و ابهامات زیادی را با خودمان تا به اینجا رساندیم.

حوزه نشر و کتاب در دوران پیش از پاندمی کرونا هم در شرایط مطلوبی نبود و با ایجاد فضا و محدودیت های کرونایی همچون بیماری بود که برای زنده ماندن دست و پا می زند و سی پی آر لازم است.

در این میان کتابفروشی ها در خط اول این حوزه اولین و شاید بتوان گفت بیشترین ضربه هارا دریافت کردند و چالش های جان کاهی را از سر گذراندند. کتابفروشی ها در تمامی کشور های درگیر کرونا چالش هایی از این دست را لمس کرده و هرکدام به شیوه خود با آن دست و پنجه نرم کردند و دوران عجیب و غریب قرنطینه را پشت سر گذاشتند.

چالش تعطیلی و فراهم نبودن بستر فروش مجازی برای همه و نبود تسهیلات و حمایت دولتی تنها بخشی از چالش های کتابفروشی ها در این دوران است. چالش تعطیلی فروشگاه های کتاب و پابرجا بودن هزینه ها، فقدان فروش حضوری در کنار رشد فروش مجازی که با وجود رشد تنها بخشی از فروش حضوری را جبران میکرد، نبود بستر فروش مجازی و دیده شدن برای همه فروشگاه های کتاب، همه و همه مستلزم وجود حمایت و تسهیلاتی از سمت دولت است که در این راستا چنین موردی مشاهده نشده است.

تا حدی که بسکمک از کتابفروشی های خرد و کلان سراسر کشور مجبور به تعطیلی دائمی یا موقت خود شدند. در کنار همه این ها طرح های فصلی خانه کتاب هم در صورتی که نتوانند عدالت را رعایت کنند کارایی و سودآوری خاصی را شامل حال فروشگاه های کتاب نکرده و عملا کارکرد و منافعی در پی نخواهند داشت. این طرح ها به صورت فصلی و از سمت خانه کتاب در جهت حمایت از فروش کتابفروشان انجام میگیرد.

آنچه عنوان شد شرح ماوقع فروشگاه های کتاب سراسر کشور در دوران پاندمی کروناو اعمال محدودیت و قرنطینه بود، با گذشت ماه ها از دوران چنین محدودیت هایی هنوز هم این فروشگاه ها با کاهش مخاطبین حضوری و فیزیکی روبرو هستند و فروش اینترنتی به قوت خود باقی است. آنچه در راستای حمایت های دولتی در این راستا انتظار می رفت وام هایی بود که به سایر اصناف تعلق گرفته است، همچنین حمایت هایی در جهت فروش اینترنتی و غیرحضوری مثل کاهش هزینه ارسال یا حذف آن و موادی از این قبیل می باشد.